TAKLAMAKAN (toponim Ujgurów prawdopodobnie pochodzi od arabskiego tark, 'wyrzec się’ i makan, 'miejsce’), największa pustynia w Chinach i jedna z największych pustyń na świecie. Znajduje się w depresji Kotliny Tarimskiej, w Regionie Autonomicznym Sinkiang Ujgur. Jego rdzeń stanowi Pustynny obszar ruchomych wydm (erg), natomiast jego obrzeża tworzy pustynia żwirowa z eliptycznym ciągiem oaz. Od czasów starożytnych ten Pustynny basen jest strategicznie położony jeden słynny Jedwabny Szlak, który jest głównym szlakiem karawan łączącym Chiny i zachodnią Eurazję, z Indiami przez przełęcz Karakum, Afganistan, Azję Środkową i Persję, przez Pamir i Hindukusz. Ostatnio zyskały one duże znaczenie strategiczne, ponieważ Chiny obecnie eksploatują swoje złoża ropy naftowej i gazu.
Taklamakan rozciąga się na 337 000 kilometrów kwadratowych w centrum Kotliny Tarimskiej. Rozległa depresja rozciąga się na długości prawie 1200 km z zachodu na wschód i ma szerokość 400 km z północy na południe. Tworzy eliptyczną, półotwartą Kotlinę w Bagnie Lop Nur, na wysokości od 1450 m na Zachodzie do 771 m na wschodzie. Pustynia jest otwarta na wschód przez korytarz Hexi, podczas gdy po pozostałych trzech stronach jej granice to wysokie pasma górskie: Kunlun na południu, Karakorum i Pamir na Zachodzie oraz Tien Shan na północy (Rysunek 1). Składa się z luźnych czwartorzędowych aluwium sevral o grubości stu metrów i pokrytych do 300 m piaskiem eolicznym (Petrov, 1975, s. 6). Ta formacja Topograficzna jest wynikiem subdukcji wewnątrzkontynentalnej spowodowanej przenikaniem płyty indyjskiej do płyty azjatyckiej (Tapponnier, 1986).
Taklamakan jest pustynią wewnętrzną, otoczoną wysokimi pasmami, a zatem odizolowaną od wpływów zachodniego wiatru cyrkulacji ogólnej i Południowego monsunu. Ta środkowoazjatycka pustynia w sercu Eurazji, tysiące kilometrów od oceanu, znosi ekstremalnie suchy klimat kontynentalny. Opady nie przekraczają średnio 20 mm rocznie w jego centralnej części, a średnio 50 mm na brzegach. Opady występują głównie między majem a sierpniem, z dużą koncentracją czasową, ale dużą zmiennością międzyroczną. Taklamakan jest również zimną pustynią charakteryzującą się drastycznymi zmianami temperatury między zimą a latem. Zima trwa sześć miesięcy, podczas których Kotlina Tarim jest pod wpływem wysokiego ciśnienia, gdy zimne masy powietrza dryfują z Syberii na wysokie wyżyny Tybetańskie. Ten antycyklonowy wzór charakteryzuje się chłodną, choć słoneczną pogodą ze średnią temperaturą poniżej zera w styczniu: -6 ° Celsjusza w centrum pustyni i -8° Celsjusza na krawędziach. Najniższe temperatury osiągają odpowiednio -24° i -28 ° Celsjusza (Ling, 1991a, s. 124). Rzeki zamarzają, a czasami cienka warstwa śniegu pokrywa wydmy. Latem ciepło koncentruje się w basenie Tarim, a średnia temperatura w lipcu jest wyższa niż 26 ° Celsjusza w centrum pustyni i 24° Celsjusza na krawędziach. Najwyższe maksymalne temperatury wynoszą odpowiednio 40° i 36 ° Celsjusza. Ze względu na niskie ciśnienie warunki atmosferyczne są bardziej niestabilne w ciepłe lata niż w mroźne zimy. Cykloniczny przepływ powoduje częste wiatry, gwałtowne burze piaskowe i zawieszony pył.
kontynentalny klimat pustynny wpływa na krajobraz geograficzny i wyjaśnia, dlaczego cały Taklamakan jest pustynią. Dryfujące wydmy piaskowe (Chin. shamo) zajmują 85 procent powierzchni. Ciągłe pole wydmowe pokazuje różne rodzaje piaszczystych form terenu. Ogólnie rzecz biorąc, wydmy piaszczyste mają wysokość od 20 do 100 m i są w kształcie półksiężyca, które są znane jako barchan. Zwykle tworzą one łańcuchy barchańskie, równoległe do panującego kierunku wiatru. Połączenie wydm prowadzi do systemu wydm podłużnych ciągnących się głównie z północy na południe. W południowej części Taklamakan, między Keriya i Cherchen, wydmy są szczególnie wysokie i mogą osiągnąć wysokość do 140 m. Eolskie formy lądowe stają się piramidalne, ponieważ wiatr wieje w różnych kierunkach (Ling, 1991b, str. 117). Ten eoliczny piasek jest wynikiem ponownego osadzania się czwartorzędowych osadów aluwialnych i proluwialnych z depresji i równin piemonckich, różniących się wiekiem i zawierających materiał pochodzący z plejstocenu, holocenu i ostatnich Złóż (Petrov, 1975, str. 6). Pustynia żwirowa (Chin. gobi) na peryferiach Taklamakanu znajdują się rozległe aluwialne osady wachlarzowe, złożone z niejednorodnego materiału detrytusowego, w zlewni opadającej.
endoreic (czyli zamknięte lub śródlądowe) rzeki, które wypływają z okolicznych pasm, tworzą eliptyczny ciąg oaz wzdłuż jego krawędzi, takich jak Aksu, Kasghar, Keriya, Khotan, Niya i Cherchen. Najważniejszym strumieniem jest rzeka Tarim, spiętrzona przez zbieg rzek Kaszgar i Yarkand na zachodzie. Wypływająca z gór Tien Shan Rzeka Aksu jest głównym dostawcą wody do rzeki Tarim, z udziałem objętościowym do 76 procent (Ren, s. 393). Na południowym krańcu kilka mniejszych strumieni, takich jak Khotan i Keriya, płynie tylko wiosną i wczesnym latem, ponieważ są zasilane przez topniejący śnieg i lód lodowców. W przeszłości rzeki te były połączone z rzeką Tarim, ale obecnie zanikają w Piaskach Taklamakanu. Jezioro Lop Nur we wschodniej części pustyni zasilane jest głównie wodami podziemnymi, a rozległe wykorzystanie jego dopływów do nawadniania stopniowo przekształciło jezioro w rozległą, płaską depresję solną. Dopływy spływają na pustynię, dzięki czemu naturalna roślinność może przetrwać wzdłuż ich brzegów. Typowa zbiorowisko roślinne na naturalnych pustynnych obszarach Azji Środkowej (Turk. togkai; por. Tian, s. 100) jest zdominowany przez trzciny (phragmites) na pierwszym tarasie w równinie zalewowej, topolowe (populus euphratica) lasy na drugim tarasie i kopce zwiędłych krzewów tamarix między ruchomymi wydmami na trzecim tarasie.
dzięki tej obfitości wody i gleby aluwialnej, osiadłe społeczności agroturystyczne żyły na pustyni Taklamakan od pierwszego tysiąclecia p. n. e. (Debaine-Francfort i Idriss). Wzdłuż eliptycznej granicy, między przesuwającymi się wydmami i żwirową pustynią, ciąg oaz rozkwitał między III wiekiem p. n. e.a XVI wiekiem n. e., służąc jako seria przystanków na słynnym Jedwabnym Szlaku. Taklamakan został zintegrowany z niezbędną siecią handlową dla wymiany towarów, języków, religii i sztuki między Chinami, Indiami, Iranem, ziemiami arabskimi i TURCJĄ. Przez wieki wielu znanych podróżników, takich jak Chiński wysłannik Zhang Quian (zm. po 115 p. n. e.), słynny mnich buddyjski Xuanzang (zm. 664 n. e.), czy Marco Polo (1254-1323?), przekroczył tę pustynię. Ten ostatni donosił o niebezpieczeństwach taklamakanu, zwanego wówczas pustynią Lop (Polo, S. 138-41). Jego wspaniała przeszłość i dokładne informacje geograficzne zostały po raz pierwszy zgłoszone przez ekspedycje słynnych odkrywców Svena Hedina (1865-1952) i Aurela Steina (1862-1943). Opisali swoje odkrycie zaginionych miast, zakopanych pod piaskami obok opuszczonych Korytów rzeki. Wykopaliska zakopanych w piasku miast, takich jak Dandan Uiliq, niya, Endere i Lou-lan, ujawniły dobrobyt starożytnych wielokulturowych pustynnych osiedli pod wpływami perskimi, indyjskimi, Tokhariańskimi, Hellenistycznymi i chińskimi (Boulnois, str. 81).
obecnie skarbami Taklamakanu są złoża ropy naftowej i gazu ziemnego. Szacowane rezerwy w dorzeczu Tarim wynoszą 8 miliardów ton ropy naftowej i 10 bilionów metrów sześciennych gazu, dlatego Chiny uważają dorzecze Tarim za pierwszorzędne znaczenie strategiczne. Niedawna eksploatacja tych złóż ropy i gazu spowodowała szybką ekspansję gospodarczą i urbanizację, której z kolei towarzyszą zmiany geograficzne. Aby poprawić dostęp do zasobów naturalnych taklamakanu, w latach 1995 i 2007 otwarto dwie autostrady (Rys. 2) przebiegające przez pustynię oraz zbudowano gazociąg między Taklamakanem a Szanghajem. Rozwinęły się Parki przemysłowe usług naftowych i przedsiębiorstw petrochemicznych, zwłaszcza na geograficznym łuku Korla-Luntai-Aksu, wzdłuż północnej granicy Taklamakanu. W tym samym czasie niektóre nieużytki w Taklamakan zostały przekształcone w pola bawełny i ryżu. Xinjiang Production and Construction Corps, organizacja paramilitarna, zbudowała rozległą sieć wodną w celu nawadniania dotychczas niewykorzystanych terenów. Od czasu zakończenia budowy kolei Południowego Sinkiangu między wschodnimi Chinami a Kaszgarem w 1999 roku znaczna liczba Chińczyków Han wyemigrowała do małej, tradycyjnie Ujgurskiej oazy. Wraz ze wzrostem presji ludzkiej i przemysłowej oraz ulepszoną infrastrukturą transportową, Taklamakan nie jest już niezbadaną i tajemniczą pustynią, nawiedzaną przez złe duchy, które sprowadziły na manowce podróżników pozostających w tyle za karawaną, jak opisuje Marco Polo.
Bibliografia:
Luce Boulnois, La route de la soie: Dieux, guerriers et marchands, enl. ed., Genewa, 2001; oryg., Paryż, 1963.
Corinne Debaine-Francfort and Abduressul Idriss, Keriya: Mémoires d ’ un fleuve-Archéologie et civilization des oasis de Taklamakan, Paris, 2001; katalog wystawy.
Sven Hedin, przez Azję, tr. from the Swedish by J. T. Bealby, 2 vols., Nowy Jork, 1899.
Sven Hedin et al., Scientific Results of a Journey in Central Asia 1899-1902, 8 vols., Stockholm, 1904-1907; 6 vols. tekstu i 2 tomów. atlasu.
Peter Hopkirk, Foreign Devils on the Silk Road: The Search for the Lost Cities and Treasures of Chinese Central Asia, London, 1980.
George Kish, to the Heart of Asia: The Life Of Sven Hedin, Ann Arbor, Mich., 1984.
Y. Ling, „Climatic Characteristics and their Changing Tendence in the Taklimakan Desert,” in Reports on the „1986 Sino-German Kunlun-Shan Taklimakan Expedition,” ed. D. Jäkel i Z. Zhenda, Die Erde, Wydanie Specjalne 6, 1991a, S. 122-32.
Idem, „Flow Field Characteristics and their Relationship to the Intensity of Drifting Sand Activity in the Taklimakan Desert,” in Reports on the „1986 Sino-German Kunlun-Shan Taklimakan Expedition,” ed. D. Jäkel i Z. Zhenda, Die Erde, Wydanie Specjalne 6, 1991b, S. 113-21.
Michaił P. Pietrow, Pustyni tsentral ’ noĭ Azii, 2 vols., Moskwa, 1966-67, esp. 141-234
Idem, pustynie Świata, Nowy Jork, Toronto, Jerozolima., 1975.
Marco Polo, Le devisement du monde: Le livre des merveilles, ed. A. C. Moule i P. Pelliot, tr. into French by L. Hambis, with introduction and notes by St. Yerasimos and maps by P. Simonet, Paris, 1996; oryg., 2 vols., Paryż, 1980.
Mei-O Ren et al. , Géographie physique de la Chine, Beijing, 1989.
Aurel Stein, Sand-Buried Ruins of Khotan: Personal Narrative of a Journey of Archaeological and Geographical Exploration in Chinese Turkiestan, Londyn, 1903.
Idem, Ruins of Desert Cathay: Personal Narrative of Explorations in Central Asia and West China, Londyn, 1912.
Idem, On Ancient Central-Asian Tracks: Brief Narrative of Three Expeditions in Inside Asia and North-Western China, Londyn, 1933.
P. Tapponnier przy al., „On The Mechanics of the Collision between India and Asia,” in Collision Tectonics, ed. M. P. i Alison C. Ries, Geological Society of London-Special Publication 19, 1986, s. 115-57.
Y. Tian, „Tokai on the delta at lower reach of the Keriya River,” in Reports on the „1986 Sino-German Kunlun-Shan Taklimakan Expedition,” ed. D. Jäkel i Z. Zhenda, Die Erde, Wydanie Specjalne 6, 1991, s. 99-112.
Xinjiang Bureau of Statistics, Xinjiang Tongji Nianjian 2001 (Xinjiang Statistical Yearbook), Beijing, 2002.
(Alain Cariou)
Data publikacji: 1 stycznia 2000
Ostatnia aktualizacja: 15 kwietnia 2010